De man die de scheiding van zijn gezin zo moeilijk kan verdragen, die lijdt onder het gebrek aan intelligent gezelschap en die altijd hoop blijft houden, houdt het wrang genoeg nog vol tot 1944. Althans, daar ga ik maar van uit. Want zijn overlijdensdatum is een administratieve datum. Een datum waarvan ambtenaren vaststelden dat hij na die leeftijd niet meer geleefd kon hebben. gebaseerd op niets. Maar goed, je moet ergens van uit gaan.
Waar doden en levenden elkaar ontmoeten
De ITS-kaart van Max Worms.
De Oeverstraat in Arnhem in 1945, het huis waar mijn oma lang is blijven wonen. Zelf ik heb er een tijd gewoond. Tegenwoordig bestaat de straat zelfs niet meer.
Mijn opa’s jongste broer Harry, die uit Westerbork wist te ontsnappen, op de foto met zijn vrouw Bouwina.
De trein naar Auschwitz werd gestopt in Kozle, en mannen werden uit de trein geslagen, gezinnen werden uit elkaar gerukt.
Kennelijk was mijn opa sterker dan ik altijd heb gedacht. De meeste mannen in de slavenkampen hielden het niet zo lang vol, door gebrek aan goede voeding, de ontberingen, gebrek aan medische verzorging. Max overlijdt uiteindelijk aan difterie. Tenminste, als we het Amerikaanse Rode Kruis mogen geloven.
Na de oorlog verneemt mijn oma van het Amerikaanse Rode Kruis dat haar man in 1944 in een onbekend kamp in Midden-Europa is overleden aan difterie. In Jeruzalem – in Yad Vashem – kun je lijsten vinden van vermoorde joden. Heel wat leden van de familie Worms kom je in de boeken tegen. Pagina na pagina Worms. Met geboortedatum en -plaats en datum van overlijden en plaats. Behalve bij mijn opa. Hij werd in 1903 in Amsterdam geboren, dat is natuurlijk bekend. Maar als plaats van overlijden staat inderdaad slechts ‘Midden-Europa’ aangeduid.
Mijn oma krijgt te horen dat haar man in een chemische fabriek werkte tot vlak voor het einde van de oorlog. Volgens zijn laatste brief zou hij worden overgebracht naar Auschwitz.
Op 21 december 1945 bericht het Nederlandse Rode Kruis mijn oma van het overlijden van haar echtgenoot. De informatie was afkomstig van een getuige. Helaas blijkt dat te berusten op een naamsverwisseling (Würms in plaats van Worms). Het daadwerkelijke bericht van de verdwijning van mijn opa kwam pas jaren later.
De verwarring na de oorlog is groot. Volgens deze verklaring is opa in januari 1945 in Dachau, ‘alwaar hij tijdelijk verblijf hield’. Ja, die Hollanders konden er ook wat van.
Auschwitz
Bijna 60 jaar later zoek ik contact met het Nederlandse Rode Kruis en krijg van een vriendelijke medewerker alle informatie die bekend is. Het is al met al niet veel.
Op 8 november 1942 schrijft mijn grootvader zijn laatste brief, uit Kamp Westerbork. Toen ik dat kamp ooit bezocht en zijn naam noemde, werd er meteen geantwoord: “Worms? Dat is een van de zeer weinigen die uit Westerbork zijn ontsnapt. Het werd als snel duidelijk dat het om zijn broer Harry ging. Mijn opa wordt op 10 november op transport gezet. Smeekbedes bij de Joodse Raad hebben geen effect gehad. De Joodse Raad registratie vermeldt het volgende: “…zien geen mogelijkheid betrokkene (terugvoering, daar gemengd huwelijk met 4 kinderen) ter hand te nemen.” Omdat hij getrouwd was met een niet-Joodse vrouw, en kinderen uit dit huwelijk had, kon mijn opa aanspraak maken op een zogeheten Sperre. Gemengde huwelijken waren in eerste instantie uitgesloten van deportatie. Mijn opa verwijst hiernaar in zijn laatste brief.
Cosel-periode
Mijn grootvader werd gedeporteerd tijdens de zogeheten Cosel-periode (28 augustus tot en met 12 december 1942). Tijdens die periode werden mannen tussen de 15 en 50 in de plaats Cosel (Kozle; ongeveer 80 kilometer ten westen van Auschwitz) met grof geweld uit de trein gehaald. Ze werden tewerkgesteld in de omliggende kampen.
Op basis van getuigenverklaringen heeft het Rode Kruis na de oorlog gereconstrueerd wat er met de groep van 10 november moet zijn gebeurd. Slechts zeer weinigen hebben het overleefd. Vanuit Cosel ging de groep naar St. Annaberg. Daar werd de groep gesplitst, en werden de mensen samengevoegd met mensen uit andere transporten. Sommige groepen kwamen via Klein Mangersdorf en Sakrau, Malapane en Seibersdorf uiteindelijk terecht in Blechhammer. Anderen zijn rechtstreeks, of via Johannsdorf, Ludwigsdorf of Gogolin afgevoerd naar Gross Rosen.
Degenen die niet zijn aangetroffen in Blechhammer of elders, zoals mijn grootvader, zijn uiterlijk eind maart 1944 overleden. Op die datum was de samenvoeging van de mensen uit de verschillende kampen in Blechhammer een feit.
Middeneuropa. Wel een accurate omschrijving. Maar frustrerend. Ik wil graag weten wáár, in welke plaats.